منزلت در لغت به معنای درجه '۱' است و گفته می‌شود جمع آن، منازل و مشتق از نزل و به معنای جاى فرود آمدن، مرتبه و مقام است. به لحاظ اصطلاحي، منزلت، پايگاه اجتماعي است كه فرد در ميان يك گروه دارد. يا به مرتبه اجتماعي يك گروه در مقايسه با گروه‌هاي ديگر گفته مي شود '۲'. «منزلت زن»، عبارت است از درجه، مرتبه، مقام و جایگاهی که زن در آن قرار دارد و پایگاهی که به آن وابسته است که گاه خانواده و گاه جامعه گسترده‌تر است. بر همین اساس، مراد از منزلت اجتماعی نیز مقام و مرتبه و جایگاه اجتماعی است که زنان در جامعه خویش دارند و با توجه به آن و در پی انتظاراتی که در جامعه نسبت به آن منزلت اجتماعی شکل می‌گیرد، به ایفای نقش می پردازند. 

بی‌تردید ارائه تصویر صحیحی از منزلت زن در عصر نبوی مستلزم نگاهی گذرا به منزلت زن در عصر جاهلی است. گزارش‌های موجود در منابع متقدم تاریخی از جایگاه نامناسب زن در عصر جاهلی حکایت می‌کند. برخی قبایل مانند تمیم، قیس، هذیل، کنده و بکر در عصر جاهلی به سبب امکان اسارت دخترانشان در جنگ‌ها و تولد فرزندانی از آنها که برای قبیله ننگ آفرین بود، دختر را مایه سرافکندگی دانسته و اقدام به زنده به گور کردن آنها می‌کردند '۳'. این مطلب عمومیت ندارد اما در مورد قبایل یاد شده از مسلمات تاریخی است. در قرآن '۴'، منابع روایی و تفسیری هم به این سنت ناپسند در عصر جاهلی پرداخته شده است '۵'. بحث ارث نبردن زنان و حتی به ارث گذاشتن آنها برای وارثان نیز نشانی دیگر بر نگرش تحقیرآمیز جامعه عصر جاهلی به زن است. شواهد قرآنی '۶' و روایی برای این مطلب وجود دارد که در پی شکایت همسر ابوقیس بن اسلت به پیامبر که پسر متوفی می‌خواست وی را به ارث ببرد، آیه ارث زنان نازل شد '۷'. 

پس از ظهور اسلام بسیاری از احکام غیرانسانی مربوط به زنان، مردود و احکام جدیدی با حفظ کرامت و منزلت انساني زنان تأسیس شد. بي ترديد 23 سال زمان اندكي برای تغییرات قابل توجه و عمده در نگرش‌ها و رفتارهای جاهلی بود. به نظر می‌رسد در صورت استمرار خط هدايت نبوی پس از رحلت پیامبر(ص) و تثبیت ولایت و خلافت بلافصل امام علی(ع) و پس از وی ائمه معصومین(ع)، این امر به وقوع می‌پیوست و جایگاه مطلوب زنان در شریعت ترسیم می‌شد، اما با تغییر مسیر خلافت و تبدیل سیاست‌های خلفای سه‌گانه از تثبیت آموزه‌های انسانی- الهی شریعت به فتوحات، اتفاق چشمگيري در حوزه مسائل زنان مواجه مشاهده نمي‌شود.

در عصر نبوی بحث آموزش زنان و خواندن و نوشتن در صدر برنامه‌های مربوط به زنان قرار گرفت '۸'. ورود زنان به فعالیت‌های سیاسی مانند هجرت و بیعت و امان دهی در جریان فتح مکه '۹'، حضور در جنگ‌ها، امدادگری و... زمینه مشارکت سیاسی جامعه زنان را در سایه دین اسلام فراهم ساخت. همچنین عرصه‌های فرهنگی مانند روایتگری زنانی چون ام سلمه، زینب عطاره و فعالیت‌های اقتصادی افرادی مانند زینب بنت جحش و رائطه همسر عبدالله بن مسعود '۱۰' تقدم زنان بر همسران در پذیرش اسلام '۱۱' نیز جلوه دیگری از جایگاه و نقش زن در عصر نبوی را به نمایش گذاشت و نشان از استقلال فکری و عقیدتی آنان در دوره اسلامی داشت.

در مجموع در عصر نبوي منزلت اجتماعي زن افزايش يافت، اما متاسفانه پس از رحلت پيامبر(ص) برخي از رسوبات فرهنگي عصر جاهلي بار ديگر در فرهنگ جامعه اسلامي رخ نمود. با دقت در سيره علوي در عصر حاكميت امام علي(ع) چرخش قابل توجهي در ديدگاه نسبت به منزلت زن مشاهده مي شود.

____________________

پانوشت:

۱. ابن سيده، على بن اسماعيل، المحكم و المحيط الأعظم، ج‏۹، ص۴۶

۲. درآمدى بر جامعه شناسى، ص ۱۷۹.۲

۳. ر.ک؛ مبرد، ج۲، ص۶۳-۶۵؛ ابن ابی الحدید، ج۱۳، ص۱۷۴

۴. نحل، ۵۸/۵۹

۵. طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۲۶۷

۶. نساء، ۲۲

۷. طبری، ج۴، ص ۳۰۵

۸. ابن سعد، ج۸، ص۶۷؛ بلاذری، ص۴۵۴؛ابن عبدالبر ج۴، ص۱۸۶۹

۹. یعقوبی، ج۱، ص۴۱۹

۱۰. ابن سعد، ج۸، ص۴۰

۱۱. ابن سعد، ج۸، ص ۴۹۷؛ ابن هشام، ج۱، ص۶۴۶؛ بلاذری، ج۴، ص۲؛طبری، ج۲، ۴۶۱