مقدمه

وقتی از نقش‌آفرینی زنان در جامعه سخن می‌گوییم، بدون مغالطه و سفسطه واضح است که از کنشگری زن در حوزه‌ای فراتر از خانواده سخن می‌گوییم؛ زیرا نقش‌آفرینی در خانواده مفروض زندگی ایرانی است. داده‌های تاریخی و تاریخ ادبیاتی گواه است که نقش‌آفرینی زنان در تاریخ اجتماعی ایرانیان تباری دیرینه و ریشه در بوم ایران دارد، اما یا اثرات غیرمستقیم داشته است، مانند تأثیر زنان درباری بر تصمیمات شاهان، یا اثراتی محدود در زمان و مکان داشته که حاصل کنشگری معدودی از زنان در طبقه‌ای خاص بوده است. اما، کنشگری اجتماعی زنان به صورت عمومی و فراگیر و در طول چهار دهه متمادی، به طوری که تأثیرات مستقیم سیاسی اجتماعی اقتصادی فرهنگی و علمی داشته باشد، در بستر انقلاب اسلامی رخ داده است و موطن این سطح از کنشگری زنان، انقلاب اسلامی است.

سیر تطور کنشگری زنان در جامعه

پیش از انقلاب، زنان در عمومی‌شدن مبارزات نقش سیاسی آشکاری ایفا کردند: برای نمونه پس از قیام جمعی زنان در 17 دی 56، حرکت‌های مردان نیز عمومی شد و منجر به پیروزی انقلاب شد. روشن است که قیام این زنان متکی به سال‌ها فعالیت جمعی و معرفتی‌شان بوده است و شواهد تاریخی آن نیز موجود است. دست ما از روایت مبارزات فردی و جمعی زنان چندان پُر نیست، اما با اتکا به کلان روایت امام خمینی (ره)، پیروزی‌‌ انقلاب اسلامی را بیشتر مدیون زنان هستیم تا مردان :«بانوان محترم ما در صف جلو واقع بودند» (صحیفه امام،ج7،ص6).

پس از انقلاب با شروع جنگ تحمیلی، زنان در آفریدن دفاعی مقدس از وطن، نقشی پنهان‌تر ایفا کردند. یادکردن از کنشگری‌های اقتصادی بی‌بدیلی که زنان با مهارت و درایت خویش رقم زدند با عنوان «پشتیبانی از جنگ» مانع فهمیدن اثرات مستقیم و غیرمستقیم کنشگری زنان بر «اقتصاد جنگ» می‌شود. نقش زنان در آن بحران اقتصادی، یاری دادن به دولت در تأمین هزینه‌های دفاع از وطن بود. در این برهه، زنان یا گوش به اعلام نیاز از سمت جبهه‌ها بودند تا دست به تولید مایحتاج رزمندگان بورزند یا خود در صحنه حاضر بودند، خلأها را شناسایی و برای رفع آن‌ها ستاد و پایگاه و رویه ایجاد می‌کردند. یادکردن از «مقاومت روحی» زنان در داغ شهادت عزیزان وطن نیز در این مجال نمی‌گنجد.

پس از جنگ با شروع دوران سازندگی، بسیاری از گروه‌های خودجوش زنان، به حاشیه رانده شدند و به یک‌باره نقش‌‌آفرینی مستقیم آنان از جامعه محو شد. به خلاف تاریخ اجتماعی زنان در غرب که وقتی پس از جنگ کنارگذاشته شدند، حرکت‌های اعتراضی را آغاز کردند، در انقلاب اسلامی زنان وقتی به حاشیه رانده شدند، اعتراضی نکردند و حتی در داده‌های تاریخ‌پژوهی هیچ انگیزه و اندیشۀ اعتراضی هم از آنان یافت نشده است. علتش را مجدد در کلام حضرت امام می‌یابیم؛ زیرا «خانم‌ها برای اینکه چیزی دستشان بیاید یا صاحب منصب شوند نمی‏ آیند بیرون، خودشان و بچه هایشان را به کشتن بدهند. این اسلام و قرآن است که خانم‌ها را آورده است بیرون و هم‌دوش مردها بلکه جلوتر از مردها وارد در صحنه سیاست کرده»(صحیفه امام، ج13،ص26).

غیر از گروه‌های خودجوش زنان که به حاشیه رانده شدند و جامعه از نیرو و مهارت و تدبیر آنان محروم شد، طیفی از زنان به ساختارهای شغلی و اداری قدم گذاشتند و مسیر دشوار جمع میان ساختار مدرن و مردانۀ شغلی با ساختار سنتی خانواده را متحمل شدند. بسیاری از زنانی که خط مقدم ورود به ساختار رسمی و اداری شدند، با انگیزۀ انجام وظیفه و خالی نکردن میدان پا به این عرصه گذاشتند، اما دشواری‌های اشتغال و پدیدۀ اجتماعی «تعارض نقشی» زنان در دهه‌های بعدی بیشتر زنان را سمت ساختار علمی و اخذ مدارک تحصیلی سوق داد. آمارها گواه افزایش ورود زنان به دانشگاه‌هاست و پس از این دوران زنان در اثر افزایش آگاهی عمومی و تخصصی‌شان، دیگر نمی‌توانستند در حاشیه بمانند و «مسئولیت اجتماعی» خویش را رها کنند.

بیش از یک دهه است زنان با آگاهی از معیوب‌بودن ساختارهای نقش‌آفرینی در جامعه اعم از اشتغال یا تحصیل یا ... ضمن خالی نکردن عرصۀ اجتماع، دیگر بنا را به سازگاری با ساختارها نمی‌گذارند. زن آگاه امروز به فاصلۀ ساختارها از آرمان‌های انقلاب واقف گشته است و به احیای هویت انقلابی خویش و جامعۀ خویش می‌اندیشد. زنان امروز در خط مقدم جنبش نرم‌افزاری ایستاده‌اند و به‌طور جدی وارد وادی علوم شده‌اند تا با تکیه بر قاعدۀ «العلم سلطان» جامعه را از نو بسازند. آمار مدال‌ها و جوایز علمی و نخبگی زنان در عرصه‌های گوناگون شاهد نقش‌آفرینی زنان در صحنۀ انقلاب است. بانوان فرهیخته و اندیشه‌ورز ما امروز خط مقدم تولید محتوای علمی را در نهاد علم و رسانه در دست دارند و دیر یا زود دستاوردهای آنان در این عرصه، سخت‌افزارها را تغییر خواهد داد و این مسیر ادامه دارد ... .

بررسی نسبت تطور نقش‌آفرینی زن در جامعه با نقش‌های خانوادگی مجال دیگری می‌طلبد که به زودی دربارۀ سیر تاریخی این موضوع نیز مطلبی منتشر خواهد شد.